Vorige week bezocht ik in het Fries Museum de tentoonstelling  Ancient Light van viltkunstenares Claudy Jongstra. ‘Doornroosje’ uit Spannum verwarmt ons in Leeuwarden met haar duurzame en ambachtelijke creaties die uiteenlopen van prachtige kleden, een ambachtelijk ingericht atelier en een nieuwe installatie van blauwe en witte strengen die elke ruimte verheffen tot een meditatieruimte.

Installatie voor Fries Museum

Intrigerend is het nagebouwde atelier; perfectionistische Jongstra ontwierp het concept van de werkplaats waar je kruiden, recepten, wol en planten in een weckpot op ‘sterk water’ ziet staan. Met haar jarenlange onderzoek en plantenkennis tovert ze de zon tevoorschijn en laat hemelsblauwe kleuren op ons neerdalen.

Wol en hortentia

De zon in wol m.b.v. uienschillen

Tijd om 100 jaar te slapen heeft Doornroosje niet;  ze besteed veel tijd aan het proces van (eigen) schaap naar natuurlijk gekleurd eindproduct. Haar ster stijgt en de internationale kunstwereld verschaft haar steeds meer opdrachten.
Ze brak door met kostuumontwerpen voor Star Wars (1997). Nu liggen haar kleden op de bank bij Hollywood filmsterren en verzachten haar wandbekledingen muren opgetrokken door sterarchitecten.

Gelukkig is ze trouw aan haar roots en kunnen we, als deze expositie januari 2017 voorbij is, haar vaste installatie Fries Landschap (2009) in de ontvangstruimte in dit museum blijven bewonderen.

Vorige week bezocht ik het razendpopulaire fenomeen: popup-museum. Het Allard Pierson Museum in Amsterdam is gastheer voor depotvondsten van min-of-meer bekende Nederlanders. Nou, dat willen onbekende Nederlanders ook wel: ronddwalen in de kelders van musea, schatzoekertje spelen en daar dan uiteindelijk een mooi zaaltje van maken.

Mijn handen jeuken al maanden om deze uitdaging voor de nieuwe kunst & cultuur-organisatie in Almere aan te gaan (geduld is een schone zaak), laat staan dat je in bijvoorbeeld het Gemeentemuseum in Den Haag mag rond snuffelen. Dat is dan weer een buitenkansje voor mijn ‘broer’, Joost Zwagerman. Ik was nieuwsgierig.

Lilian, Greet en ik gingen op pad: Charley’s Angels met zeer uiteenlopende smaken, keken en vergeleken. En toen we weer buiten stonden zeiden we volmondig, dat het een goede keuze was geweest. Als ik na afloop een cijfer zou mogen geven, dan rolde er een dikke voldoende uit. Mijn liefde voor de Middeleeuwen is bekoeld en laaide ook nu niet weer op en met de keuzes van Jasper Krabbe weet ik me vaker geen raad.
Maar Nico, Jan, Halina maar vooral Marc-Marie en Joost maakten alles goed. En hoe geniaal is Nico: “Ik vond wat gevonden wilde worden”. Serendipiteit als toverwoord: prachtig!

Dick Ket, Stilleven met vogelnestje

Het meest bijzondere was het besef dat Joost en ik ook hier weer een zelfde soort smaak hebben, ‘familie’ van elkaar zijn. Het kan toch geen toeval zijn dat hij een topstuk van de door mij zo bewonderde Dick Ket kiest, waar ik mijn afstudeerscriptie over schreef? De prachtige verstiling, het Cézanniaanse perspectief, de detaillering van de objecten: pure schoonheid. Gecombineerd met ‘nap met eitjes’, verrassende ‘haas’ van Piet M. en de roerloze roeken, onweerstaanbaar. Kwetsbaarheid en kwaliteit. De apotheose in zaal 1 in plaats van 10.

En nu met volle kracht vooruit, Schouwburg Almere!

Floris Verster, twee dode roeken

De ochtend gestart met een frisse wandeling. Langs het Weerwater zag ik ijspegels aan de geschoren rietkragen hangen. De lucht stralend blauw en de zon die zich na dagen van wind en regen eindelijk weer eens liet zien. Het is winter!

Wat wij winter noemen is niet te vergelijken met de kleine ijstijd die het laatste kwart van de 16e eeuw heerste in Nederland. Toen was het pas echt koud. Het was de tijd waarin Hendrick Avercamp (1585-1634) zijn beroemde winterlandschappen schilderde. Prachtige schilderijen die als een stripverhaal het vermaak van jong en oud, arm en rijk vertellen.

Winterlandschap met schaatsers, 1608, Rijks

Heel gelijkmatig verdeelde hij zijn figuranten over het doek. Door het hoge gezichtspunt zien we ze uitzwermen. Getrouwde stellen en geliefden zwierend over het bevroren water, jongeren ijshockey spelend. Mooi is het sferisch perspectief: het vervagen van de kleuren naar de horizon, waardoor er (nog) meer diepte ontstaat. Hoewel het mistig is, zijn er toch ook schaduwen op het ijs te zien.

Avercamp werd doofstom geboren. Om te communiceren schakelde zijn moeder een tekenaar in, waardoor hij al tekenend kon verwoorden wat hij bedoelde. Dat het zou uitmonden in winterlandschappen die over de hele wereld bekendheid genieten, had zij nooit kunnen bevroeden. Tip: het Rijksmuseum heeft een mooie collectie. Thea Beckman schreef over Avercamp het boek: De Stomme van Kampen, 1992.

In het geweld van BEELD-, de zojuist geopende tentoonstelling van Marlene Dumas met ‘the image as burden’ en KLEUR-, Rothko in het Gemeentemuseum van Den Haag op 20 september, wijs ik jullie graag op een andere tentoonstelling. Een waar je je kunt terugtrekken en je kunt verplaatsen in een wereld waar het leven schijnbaar eenvoudig is en ingedeeld in goed en kwaad, in hier en nu & hiernamaals. De wereld van kunstenaars die verzameld zijn onder de geuzennaam “Vlaamse Primitieven”.

In Rijksmuseum Twenthe ontdekt men de wereld. De samenwerking met het Koninkljk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen stelt Rijskmuseum Twenthe in staat schatten uit die collectie, waaronder het topstuk Maria van de Fontein uit 1439 van Van Eyck te presenteren in samenhang met eigen werken uit de 15e en 16e eeuw.

Madonna bij de Fontein, 1439

Even terug naar het thema: Moeder en Kind. Gesitueerd in een wereld die nog niet overspoeld lijkt met kwaad (burden), al lag de duivel voortdurend op de loer. De wereld werd ontdekt in de zin van flora en fauna, in wonderlijke combinaties, in de prachtigste kleuren en tot in het kleinste detail uitgewerkt. Helder, transparent, zonder opsmuk en van een grote heerljke alledaagsheid. Een retraite naar een wereld waar men zijn leven leidde, verankerd in het geloof. Ik citeer uit het persbericht: “De middeleeuwer surft mee op de golven van de heilsgeschiedenis en hoort zijn leven te leven in een voortdurend besef van het Einde.” Samen met werken van de absoluut bewonderde Rogier van der Weyden een oase van rust, reinheid en ja, regelmaat. Het leven was geordend volgens vaste rituelen. De schilders deden er alles aan om de schoonheid van dat alledaagse vast te leggen.

Bij de tentoonstelling verschijnt een boek waarin acht kunsthistorici, filosofen en letterkundigen hun licht laten schijnen op de ontwikkelingen in de kunst van de vijftiende en zestiende eeuw. Stuk voor stuk zijn hun teksten puzzelstukjes, en dragen ze bij tot een beter begrip van dit unieke kantelmoment in de (kunst)geschiedenis, waarin de werkelijkheid voor het eerst sinds de Oudheid opnieuw het onverbiddelijke ijkpunt wordt in de beeldende kunst. Want precies hier, in die verre, haast exotische en sprookjesachtige middeleeuwen, ligt de wortel van de maatschappij zoals we die vandaag nog steeds kennen.

Ik ga er kijken. U ook? Te zien tot 4 januari 2015

Nou, daar lig ik dan. Van al mijn zomerplannen moeten er een aantal de ijskast in. Met dit weer in misschien zo gek nog niet…

Vaarwel rondreis door Vietnam, tot later flitsende fietstochten langs de kust en so long werkplek, voorlopig ben ik even met mijn brace aan huis gekluiserd. Mijn wild en losbandig leven kwam tot stilstand. Ik glibberde weg op een plasje water dat mij, onzichtbaar op de laminaatvloer, in de val lokte en tot een diepe kniebuiging dwong. Een gebroken knieschijf, met 3 of 4 breuklijnen als meridiaan en evenaar over de aarde. Hoe het verder gaat zal blijken bij het volgende ziekenhuis bezoek, aan het einde van deze week. Wel een beetje zuur dat ik paardrijden heb ik opgegeven vanwege de risico’s op valpartijen. De stelling dat de meeste ongelukken in en om het huis gebeuren is hiermee weer eens onderstreept.

Maar ieder nadeel heeft zijn voordeel: op de momenten dat pijnstilling werkt, kan ik schrijven.

Zo wilde ik jullie al eerder vertellen over mijn recente bezoek aan de tentoonstelling De Grote Curve waarin Henri Laurens (1885-1954) de hoofdrol speelt. In het prachtige museum Beelden aan zee staan zijn sappige creaties in slagorde opgesteld. Zijn vrouwelijke beelden, na zijn dood in brons gegoten, zijn klein maar stevig, compact en met mooie oppervlaktespanning. Ze zijn massief en dragen prachtige allegorische titels als La Mer, Luna of Sirène. De modellen nemen poses aan die ik op dit moment onmogelijk na kan doen. Zittend met gebogen benen en armen in elkaar gestrengeld achter het hoofd. De modellen weerspiegelen Laurens ontwikkeling van kubistisch werk onder invloed van Picasso en Braque naar zijn voluptueuze eigen stijl. De vrouwen zijn tegelijk sierlijk als de golven van de zee als aards, met een duidelijke basis die ze verankerd met het leven. 

Océanide, 1932

Mooie zwart-wit foto’s op de wand laten Laurens zien in het gezelschap anderen, o.a. Matisse, die hem zeer bewonderde. Een bijna vergeten beeldhouwer vergeleken met grootheden als Arp, Zadkine en Brancusi, maar zeker de moeite van een bezoek aan Scheveningen waard. De instaprondleiding is zeer toegankelijk en verhelderend. Tot 26 oktober.

De dag begint voor de afwisseling niet met regen, maar met frisse zonnestralen, die plakkend aan het natte loof van de dikke populieren voor mijn keukenraam, naar binnen fladderen. Dat strijklicht is kenmerkend voor Johannes Vermeer (1632-1675). Velen kennen hem en als je een zin begint met: ‘het meisje’, vult men als snel aan: ‘met de parel’, zoals ‘Eva’ achtervolgd wordt door ‘de appel’.

Vermeer, het meisje met de oorbel, 1665/67

Zijn topstuk is inderdaad Meisje met de parel. Voor mij zit de verrassing altijd weer in het vangen van dat moment als onze blikken elkaar treffen. Onderzoekers menen dat Vermeer zich heeft laten inspireren door de Italiaanse schilder Guido Reni, die een soortgelijke pose van een soortgelijke schoonheid heeft vastgelegd rond 1600. Heel goed mogelijk.

Guido Reni, Beatrice Cenci, ca. 1600

Gerhard Richter is ook fan van de Hollandse meester. Hij posteert zijn vrouw met een krant in het licht. Het licht dat haar gestalte deels in de schaduw, deels van boven en van voren streelt. Waar is het raam waar de lichtbundels door naar binnenvallen en haar liefkozend aaien in haar nek en op haar hoofd? Staand, met een lichte knik in de bovenste werkvels, de subtiliteit van haar houding, ook hier is alles feilloos op elkaar afgestemd. Hij verlegd de vondst van Vermeer naar de 20ste eeuw. Zijn olieverf oogt als een foto.

Gerhard Richter, Lesende, 1994

Het portretje van Vermeer suggereert een spontaniteit die er niet is. Dit meisje heeft echt uren geposeerd, maar Johannes pakt ons steeds weer in met die quasie nonchalante draaiing van haar hoofd, alsof ze wordt geroepen. En dan komt alles samen en ontstaat het magische: de prachtige kleuren, de blik, de bel en het licht. Nooit eerder zo vertoond, een snapshot in olieverf. Niets meer aan doen, alleen maar kijken.

Vorige week vierden wij onze huwelijksdag; een warm zonnetje gaf kleur en warmte aan deze doordeweekse dag en na mijn werk fietsten we naar een knus restaurantje om in elkaars gezelschap te genieten van een heerlijke maaltijd. Geen grote receptie, maar samen herinneringen ophalen aan de dag van toen.

Jan van Eyck, Arnolfini Portret, 1434

In 1434 schilderde Jan van Eyck het „Portret van Giovanni Arnolfini en zijn vrouw”, dat sinds 1842 in de collectie van de National Gallery in Londen is opgenomen. We zien een man en vrouw, hand in hand, ten voeten uit, staand in een vertrek dat lijkt op een woon- annex- slaapkamer. De inrichting van het vertrek bestaat uit een tafeltje links onder het geopende raam, een kroonluchter, een stoel bekleed, een ronde spiegel en een hemelbed. Behalve de personen is ook een bruin hondje op de voorgrond in het vertrek aanwezig. Niks bijzonders, toch?

Alle formele elementen als compositie, vorm, kleur en perspectief zijn voor iedereen te bevatten. Maar voor mij, als kunsthistoricus, is het uitpluizen van het hoe en waarom van deze attributen interessant. Tijdens mijn studie moesten we deze voorwerpen bestuderen en er in de context van haar ontstaan, betekenis aan geven. Professor Erwin Panofsky was onze leermeester. En dan blijken de ogenschijnlijk alledaagse zaken een dubbele betekenis te bevatten die het totaal een heel andere lading geven.

Het blijkt om een huwelijksportret te gaan! De Italiaanse koopman huwt zijn Belgische verloofde, een van de heilige sacramenten binnen de katholieke kerk en daarom heeft hij, staand op gewijde grond, zijn schoenen uitgedaan. De bruidegom, afgebeeld met opgeheven arm staat op het punt de eed (fides) uit te spreken. In combinatie met het samenvoegen van elkaars handen bevestigt dit moment. Het hondje als symbool van trouw onderstreept hun eeuwig durende trouw.
De goddelijke aanwezigheid wordt verbeeld door de ene brandende kaars in de luchter, op klaarlichte dag. Hoewel de mode van die tijd anders doet vermoeden, wordt nog verwezen naar de onschuld van de bruid. Ze heeft haar hand teder op haar buikje gelegd, dat opbolt door de hoge taille en onderrokken. Het keurig opgemaakte bed onderstreep dit.
Op de achterwand hangt de spiegel, precies in het midden. In de rand, in verschillende medaillons wordt de lijdensweg van Jezus afgebeeld. Rondom Pasen een toepasselijk thema. Opmerkelijk is het geschrevene erboven: het plaatst Jan van Eyck persoonlijk in het vertrek: ”Johannes de Eyck fuit hic”, Van Eyck was hier. Een schilderij als bewijsstuk.

Jan van Eyck, Arnolfini Portret, detail, 1434

Vanaf 1811 werd het in Nederland verplicht om het huwelijk te registreren bij de burgerlijke stand. Zo’n trouwboekje als bewijsstuk is toch veel handzamer, al heeft het kleine paneeltje veel charme en spreekt er een groot vakmanschap uit.
Ik ben nog wel nieuwsgierig naar hoe het paar, een Belgische en een Italiaan, elkaar heeft leren kennen. Misschien via eDarling, de datingsite voor de hoger opgeleiden?

De slappe winter is ingehaald door een heerlijke lente, die al neigt naar zomer met hoge temperaturen. Het zonnetje schijnt en ik wil naar buiten. Genieten van de ontluikende natuur, het jonge groen en het frisse geel van narcis en forsythia. Het zijn momenten waarin ik de lente ruik in het gras dat voor het eerst gemaaid wordt, de merel me ‘s morgens wakker kwettert en de vergezichten van Gerrit Benner voor me opdoemen.

Landschap, 1973

De Friese tovenaar die in heldere blauwe, witte, en groene tinten, soms aangevuld met een uitbundig rood en geel, vergezichten van het Friese platteland laat verschijnen. De tijd glijdt er geruisloos voorbij. Onder en boven de streep van de horizon nemen lucht en landschap een even groot deel van het doek in beslag. In dikke penseelstreken herken je sloten, dijken en vaarten. De schilder is een bondgenoot van de natuur en speelt met voorn en vlakte, sluit vriendschap met de wolken en ‘voelt en voedt’ het land met zijn penseel. Eindeloze vergezichten van provinciegrens tot aan de Waddenzee. Hier en daar een koe of paard. De mens is bijna nooit in dit decor opgenomen. Die speelt in de grootsheid van deze setting een ondergeschikte rol, is nietig in die wijdse natuur.

Landschap met rode wolken, 1968

De invloed van Cobra op de autodidact Benner is zichtbaar in die frisheid van kleuren en ongereptheid van het land. Het landschap lijkt een synonym voor de Fries zelf: eerlijk, onomwonden en krachtig. Benner exposeerde van Brazilië tot Japan en zijn werk wordt gerekend tot het Friese canon. Fijn dat er een overzichtstentoonstelling van hem georganiseerd wordt in museum Belvedère in Heerenveen (vanaf 4 oktober 2014), zodat we lente en zomer nog langer kunnen vasthouden.

Zomerlandschap, 1975

Boeken, ik kan niet zonder boeken. Een boek, net gekocht, nog een beetje stug bij het openen en de lucht van drukinkt die vrijkomt bij het openslaan, het papier dat door je vingers gaat, een onweerstaanbare combinatie. Tijdschriften, vooral gericht op kunst, architectuur en interieurs, zijn verleidelijk. Bij een bezoek aan onze bibliotheek loop ik altijd even langs de stellingen en koester kaften, letters en plaatjes.

 
Yin Xiuzhen, Bookshelf No.1

Maar ik ben ook voor recycling, hergebruik en dus bijvoorbeeld De Slegte. En de combinatie van boeken en hergebruik vind ik bij de kunstenaar Yin Xiuzhen (1963). Deze Chinese vrouw en topkunstenaar overdonderde mij eerst met haar Portable cities en daarna met haar Bookshelfs.

Wat op het eerste gezicht lijkt op een prachtige boekenkast met boeken geordend op kleur en grootte, blijkt bij nadere beschouwing een (stoffen) kast waarin op boeken lijkende rechthoekige pakketjes, verpakt in textiel, strak in het gelid staan. Wanneer je vervolgens om de boekenkast heenloopt en de achterkant ziet, sta je oog in oog met de kledingkast van een puber, die zijn/haar hele garderobe snel in de kast heeft gepropt. Een, twee, drie, kamer opgeruimd!

Alle kunstwerken van Yin Xiuzhen zijn samengesteld uit (vooral) textiele materialen. De Portable Cities zijn gemaakt van kleding uit de steden Parijs, New York of Groningen, en verbeelden dan ook die steden. De koffertjes zijn opengevouwen, de verschillende steden met hun kenmerkende elementen in stof onmiddellijk herkenbaar. Hier de stad Groningen (portable Groningen 2011/12) met de Martinitoren en het markante museum.

Yin Xiuzhen: „Op vliegvelden zag ik de koffers die al die mensen van over de hele wereld met zich mee droegen, en ik bedacht dat deze koffers op een bepaalde manier hun thuis representeerden”.

Yin Xiuzhen, Cityscape Groningen

Bookshelf No. 1 uit 2009 is opgebouwd uit hout, boekenplanken en kleding. De merkjes, knoopjes, ritsen, kragen, alles is herkenbaar, maar pas zichtbaar als je dichterbij komt. De maten van de kast, in dit geval 226 cm x 126 cm x 43 cm zijn maten van gewone boekenkasten. We worden allemaal gefopt.

De filosofie van Xiuzhen spreekt me aan: de voorkant van de boekenkast vertegenwoordigt de nette versie van iemands leven, of een persoon. In werkelijkheid echter, is het (ieders?) leven meer zoals de achterkant: slordig en rommelig.

Tweedehands kleding is belangrijk voor Xiuzhen: het vertelt een verhaal. De kledingstukken hebben een eigenaar gehad die ze helemaal heeft afgedragen en er misschien heel zuinig op is geweest. Het is identiteit geworden. Gedragen, bewaard, afgelegd. Haar kunstwerken gaan over identiteit. Prachtig. Wat zou ik niet allemaal kunnen maken van mijn overvolle kast? Maar ík ben niet handig. Voor reparaties ga ik naar mijn Turkse kleermaker op de gracht.

Verdrinken in kleuren

Rothko is een kunstenaar met een levensgeschiedenis waar schrijvers van filmscripts wel mee uit de voeten kunnen. Als zijn (joodse) familie in 1913 Letland verruilt voor Amerika om daar het grote geluk te zoeken, is Mark 10 jaar.

Mark Rothko, Orange and Yellow, 1956

Hij volgt een kortstondige kunstenaarsopleiding en vestigt zich op 22 jarige leeftijd vanuit Portland (Oregon) in New York. Na korte tijd beëindigt hij ook deze opleiding en zoekt zijn eigen weg, stoï- cijns, alleen. Om in zijn onderhoud te voorzien, combineert hij zijn kunstenaarschap met het do- centschap aan de Center Academy in Brooklyn, New York.

Ik word keer op keer betoverd door het werk van Rothko; zijn grote rechthoekige, vaak staande doeken met daarop twee of drie monochrome kleurvlakken tillen me op. Ik verdrink in die kleuren. Aan de randen van de vlakken zitten rafels, vloeien kleuren haast onzichtbaar in elkaar over. Zijn kleuren variëren in die vroege jaren van helder, licht, zeg: van geel naar oranje en rood. Het lijkt voorjaar, met de eerste warme zonnestralen.

In de loop der jaren kleurt zijn palet steeds donkerder en lijkt het werk een afspiegeling van zijn mentale status. De rafels zijn gebleven, de vlakken trillen nog steeds, de composities vergelijkbaar met die uit vroeger tijd. Toch zijn ze anders.

Hij heeft ruzie met de wereld, zijn omgeving, collega’s, met zijn vrouw, met zichzelf; hij voelt zich onbegrepen en ondergewaardeerd. Zijn werken worden alsmaar donkerder en drukken op je gemoed. Je verdrinkt opnieuw. Je blijft er heel dicht op staan, 18 inches oftewel 45 centimeter. Op die (ideale) afstand moet je (van hem) staan om het werk te voelen, te begrijpen. Ik wens dat ik hem had kunnen zeggen hoe zijn werk me raakt. Dat zijn werk er wél toe doet. Had dat hem kunnen redden? We zullen het nooit weten.

Mark Rothko, No. 14

De Chinese kunstenaar Ai Wei Wei heeft mijn hart gestolen; hij heeft de moed om te spreken als anderen zwijgen. Hij kan niet tegen onrecht-, vaardigheid. Dat herken ik ook bij ons in de familie, maar dan op een veel kleinere schaal. Heftige discussies zijn het gevolg. Moet je buigzaam zijn als bamboe en zo, langzaam, proberen dingen te veranderen, of houd je je rug recht met het risico te breken’?!

Ai Wei Wei trotseert (al jaren) het politieke regime in China. Maar hij is ook een trotse Chinees, die zijn afkomst, kunst en cultuur koestert. Hij laat zien waar hij vandaan komt en welke schoonheden zijn land voortbrengt. De keramiek (toepasselijk met de internationale naam ‘china’ aangeduid), het ambacht van ‘made in China’ in de cirkel van krukjes, en zijn verbondenheid met het grote fietsende volk, in de fiets-installaties. Maar ik ging echt om bij zijn installatie in Tate Modern, Londen, waar hij miljoenen keramische zonnepitten liet storten in de voormalige turbinehal. De productie van die pitjes waarborgde een inkomen voor vele Chinezen, uit het dorp van zijn familie. Mallen van pitten, met drie zwarte streepjes, waar het hele dorp voor was gemobiliseerd. En net als bij een bosje tulpen, is het de veelheid van zo’n eenvoudig vormpje dat ontroering teweeg brengt. In Tilburg zag ik een grote berg pitten en in het Groninger Museum staan de krukjes.

Een van de hoogtepunten van het jaar 2013 was het bezoek aan Art Zuid, waar ik de fietsinstallatie bewonderde. Toen ik daar ook nog mijn grote voorbeeld en ‘adoptief vader’ Henk van Os ontmoette, viel alles op zijn plaats. De keuze van Van Os voor Ai Wei Wei bij Art Zuid zie ik als zijn eerbetoon aan deze taaie Chinees. We zijn allebei fan van hem en dat versterkt onze band. En laat die Wei Wei nu ook nog in hetzelfde jaar geboren zijn als ik… dat kan geen toeval zijn.